Mobiliteit door de bril van een cultureel antropoloog

Heerlijk vind ik het, om door mijn antropologenbril te kijken naar alledaagse situaties. Luisteren en observeren zijn hierbij mijn belangrijkste tools. Wat doet een cultureel antropoloog in de wereld van mobiliteit, denk je misschien. News flash! Mobiliteit heeft alles met mens én cultuur te maken. Hoe mensen mobiliteit gebruiken, wat ze er belangrijk aan vinden en hoe ze het ervaren kan per cultuur compleet verschillend zijn. Ik deel een aantal van mijn persoonlijke observaties met jullie.

Wat is culturele antropologie?

Culturele antropologie is de discipline waarbij de mens in zijn cultuur bestudeerd wordt. Met cultuur bedoelen we het geheel aan gewoonten en (gedrags)regels dat bij een volk of bevolkingsgroep hoort. De geschreven én ongeschreven regels. Het omvat alles dat door de mens gecreëerd is. Zowel tastbaar (kleding, eetgewoonten, kunst) als ontastbaar (gebruiken, gewoonten, gedeelde normen en waarden).

Op de Malediven is afstand anders

Voor mijn scriptie onderzocht ik vissers en duikers op de Malediven; een eilandengroep van 1.190 koraaleilanden in de Indische Oceaan ten zuidwesten van India. Het belangrijkste eiland en tevens hoofdstad van het land is Male’ en heeft een afmeting van 1 bij 1,7 kilometer. 

Alles deed ik daar ‘vanzelfsprekend’ te voet. Een rondje Malè was een wandeling die ik regelmatig maakte. Maar de oorspronkelijke eilandbewoners verklaarden mij voor gek: naar de andere kant van het eiland lopen? Veel te ver! Praktisch voor elke bestemming pakken zij de auto, scooter of zelfs de taxi. Regelmatig leidt dit op het piepkleine eilandje tot verkeersopstoppingen en chaos. Hoe Malediviërs afstand ervaren – en welk vervoersmiddel je nodig hebt om die afstand af te leggen – is dus heel anders dan ik dat doe, als doorgewinterde Hollandse hiker.

‘Veilig’ vervoer in Zuid-Amerika

In Nederland is veiligheid in het verkeer een groot goed. Kinderen worden met speciale zitjes en autoriemen stevig ingesnoerd in de auto. En voor het vervoeren van goederen bestaan strikte regels: lading mag niet meer dan 20 centimeter uitsteken aan weerszijden van je auto, bij losse lading in je aanhangwagen is een net verplicht, en als lading meer dan 1 meter uitsteekt aan de achterkant moet je dit markeren met een rood-wit bord van ten minste 42 bij 42 centimeter. Over het algemeen volgen we deze regels in Nederland netjes op. Tijdens een reis door Zuid-Amerika zag ik ietwat ander gedrag: met vier volwassenen én een kind op een scootertje (zonder helm), los pluimvee in het bakje voor op de brommer of een matras vervoeren op het dak van je auto (die kun je prima met één hand op de plek houden terwijl je stuurt). Niemand kijkt er van op. De manier waarop je mensen of goederen vervoert in het verkeer – en wat geaccepteerd of ‘normaal’ is – verschilt per samenleving.

Nederland fietsland?

Tijdens een stedentrip naar Londen, ervaarde ik hoezeer Nederland is ingericht op de fietsende burger en hoe dit elders vaak niet het geval is. Met mijn huurfiets manoevreerde ik met het zweet op mijn voorhoofd tussen de rode dubbeldekkers en het drukke verkeer, stoep op stoep af vanwege het ontbreken van een fietspad, en voelde ik me erg kwetsbaar. De Londenaren keken me aan alsof ik niet goed wijs was. Dat Nederland een fietsland is, is bekend. We hebben meer fietsen dan inwoners, een uitstekende fietsinfrastructuur en zelfs de premier gaat zo nu en dan op de fiets naar z’n werk. Dat we een plat landje zijn, zal zeker bijdragen aan het succes. Van kleuter tot koning: het lijkt wel alsof we allemaal fietsen. Maar klopt dit wel? Niet helemaal. Ook in Nederland zijn er bepaalde groepen die niet of een stuk minder gebruik maken van de fiets. Onder andere mensen met een (niet-westerse) migratieachtergrond, zo blijkt uit onderzoek. Vaak zit het gebruik van de fiets in hun oorspronkelijke thuislanden veel minder in de cultuur ingebakken. In bepaalde culturen hangt het gebruik van de fiets samen met status: het wordt gezien als een vervoersmiddel voor de armen. Of de fiets wordt niet geschikt geacht voor vrouwen. Als de ambitie in een gemeente, stad of bedrijf is om meer mensen op de fiets te krijgen, zijn dit dan ook zeer belangrijke factoren om rekening mee te houden en op in te spelen.

Als sardientjes in de bus in Sri Lanka

Gezichtsuitdrukkingen, gebaren en de mate waarin we elkaar aankijken, verschillen per cultuur. Waar Italianen doorgaans dikke klapzoenen op je wang drukken tijdens een kennismaking, kiezen Japanners voor een buiging zonder elkaar aan te raken.

Ook de persoonlijke afstand die prettig wordt gevonden, verschilt per land of cultuur. Een regelmatig gehoorde reden voor Nederlanders om niet in de bus te stappen, zijn die andere reizigers. Het OV vinden we te druk of te vol. Maar hé, ook dit is relatief. In Sri Lanka zien ze dit heel anders. Ik herinner me een busrit tijdens een hete, tropische dag. Stel je voor: je buurman zit letterlijk met één bil op je schoot, de oksel van een andere reiziger is veel te dicht bij je neus en doordat je door de drukte niet uit het raam kunt kijken, speelt de misselijkheid op.Wanneer je denkt dat er écht niemand meer bij past, blijkt er toch nog een passagier in te stappen. En nog een. En de bijbehorende bagage. Nooit meer klaag ik vanwege de drukte in de Nederlandse treinen.

Kortom: barrieres die in de ene cultuur ervaren worden, ontbreken in een andere. Je komt hier alleen achter, als je je hierin verdiept.

Geen verandering in mobiliteitsgedrag zonder oog voor cultuur

Natuurlijk spelen meer zaken een rol bij de inrichting en het gebruik van mobiliteit. Zoals de aan- en afwezigheid van infrastructuur en de betaalbaarheid van alternatieve vervoersmiddelen. Maar vrijwel in elke samenleving en zelfs binnen ieder bedrijf bestaan ongeschreven regels, gebruiken en normen waarvan je je vaak nauwelijks bewust bent. Ook als het gaat om hóe we mobiliteit gebruiken. Door hier met aandacht naar te kijken en het hoe en waarom te begrijpen, creëren we uiteindelijk ook ruimte voor verandering. Voor de mobiliteitsopgaven van onze opdrachtgevers, doen we precies dit.

Met onze (gedrags)aanpak stellen we de mens en haar gedrag centraal. We verplaatsen ons in de doelgroep en verdiepen ons in de ‘lokale’ cultuur. Zonder oog hiervoor, zal een verandering (zoals meer fietsen of gebruik maken van deelvervoer) stroef of niet op gang komen. Een verandering bij een grote gemeente in de Randstad vraagt immers iets anders dan die in een kleine gemeente in Noord-Oost Groningen. Of in de bijzondere gemeente van Nederland, Bonaire (ook hier werken we actief samen aan mobiliteit!). Ook de juiste oplossingen of interventies zijn uiteindelijk anders: denk aan fietsles in de ene cultuur en het imago van de fiets oppoetsen in een andere. 

Kijk ook eens door de bril van een antropoloog

Ik nodig je uit om ook eens door de antropologenbril te kijken naar alledaagse situaties. Je zult zien, het is erg leuk! Drie tips geef ik je mee:

• Luister en observeer met je volle aandacht.
• Laat je aannames en je oordeel thuis.
• Laat het vertrouwde vreemd worden en het vreemde vertrouwd.

Auteur

Lotte Gardien

Als cultureel antropoloog verbindt Lotte zich graag met mensen en hun uitdagingen. Lotte is flexibel, sociaal empathisch en heeft het vermogen om kwesties vanuit verschillende invalshoeken te belichten. In haar werk vindt zij maatschappelijke relevantie en werken aan een duurzame samenleving belangrijk.